<sect1 id="ai-skycoords"> <sect1info> <author ><firstname >Jason</firstname > <surname >Harris</surname > </author> </sect1info> <title >Układy współrzędnych niebieskich</title> <para> <indexterm ><primary >Układy współrzędnych niebieskich</primary> <secondary >Wprowadzenie</secondary ></indexterm> Podstawowym wymogiem studiowania nieba jest umiejętność określania co gdzie się na nim znajduje. Aby określić pozycje na niebie, astronomowie stworzyli kilka <firstterm >układów współrzędnych</firstterm >. Każdy korzysta z siatki współrzędnych rzutowanej na <link linkend="ai-csphere" >sferę niebieskią</link >, podobnie do <link linkend="ai-geocoords" >geograficznego układu współrzędnych</link > wykorzystywanego na powierzchni Ziemi. Układy współrzędnych różnią się tylko wyborem <firstterm >płaszczyzny podziału</firstterm >, która dzieli niebo na dwie równe półkule wzdłuż <link linkend="ai-greatcircle" >wielkiego koła</link >. (płaszczyzną podziału geograficznego układu współrzędnych jest równik na Ziemi). Każdy układ współrzędnych nosi swoją nazwę od płaszczyzny podziału. </para> <sect2 id="equatorial"> <title >Układ współrzędnych równikowych</title> <indexterm ><primary >Układy współrzędnych niebieskich</primary> <secondary >Współrzędne równikowe</secondary> <seealso >Równik niebieski</seealso > <seealso >Bieguny niebieskie</seealso > <seealso >Układ współrzędnych geograficznych</seealso > </indexterm> <indexterm ><primary >Rektascensja</primary ><see >Współrzędne równikowe</see ></indexterm> <indexterm ><primary >Deklinacja</primary ><see >Współrzędne równikowe</see ></indexterm> <para ><firstterm >Układ współrzędnych równikowych</firstterm > jest prawdopodobniej najbardziej popularnym układem współrzędnych niebieskich. Jest także najbardziej związany z <link linkend="ai-geocoords" >układem współrzędnych geograficznych</link >, ponieważ korzystają one z tej samej płaszczyzny podziału. Projekcja ziemskiego równika na sferze niebieskiej nosi nazwę <link linkend="ai-cequator" >równika niebieskiego</link >. Podobnie jest w przypadku <link linkend="ai-cpoles" >biegunów niebieskich</link >, które są wyznaczane przez rzutowanie ziemskiego bieguna północnego i południowego. </para ><para >Istnieje jednak znacząca różnica pomiędzy równikowym a geograficznym układem współrzędnych: ten drugi jest dostosowany do Ziemi; obraca się wraz z nią. Układ równikowy dopasowany jest do gwiazd <footnote id="fn-precess" ><para >właściwie, współrzędne równikowe nie są do końca do nich dopasowane. Zobacz: <link linkend="ai-precession" >precesja</link >. Ponadto, jeżeli zamiast rektascensji wykorzystywany jest <link linkend="ai-hourangle" >kąt godzinny</link >, to układ równikowy dopasowany jest do Ziemi, a nie do gwiazd.</para ></footnote >, więc wydaje się obracać z nimi po niebie. Oczywiście to Ziemia obraca się, podczas gdy niebo pozostaje nieruchome. </para ><para >Kąt odpowiadający <firstterm >szerokości geograficznej</firstterm > w układzie równikowym zwany jest <firstterm >deklinacją</firstterm > (w skrócie Dec). Mierzy on kąt obiektu poniżej lub powyżej równika niebieskiego. Współrzędna odpowiadająca <firstterm >długości geograficznej</firstterm > nosi nazwę <firstterm >rektascensji</firstterm > (w skrócie <acronym >RA</acronym >). Mierzy ona kąt obiektu na wschód od <link linkend="ai-equinox" >punktu równonocy wiosennej</link >. W przeciwieństwie do szerokości geograficznej, rektascensja jest zazwyczaj mierzona w godzinach, a nie w stopniach, ponieważ widoczny obrót systemu współrzędnych równikowych jest blisko związany z <link linkend="ai-sidereal" >czasem gwiezdnym</link > oraz <link linkend="ai-hourangle" >kątem godzinnym</link >. Ponieważ pełna rotacja nieba zajmuje 24 godziny, jedna godzina rektascensji odpowiada 15 stopniom (360 stopni/24 godziny). </para> </sect2> <sect2 id="horizontal"> <title >Układ współrzędnych horyzontalnych</title> <indexterm ><primary >Układy współrzędnych niebieskich</primary> <secondary >Współrzędne horyzontalne</secondary> <seealso >Horyzont</seealso > <seealso >Zenit</seealso > </indexterm> <indexterm ><primary >Azymut</primary ><see >Współrzędne horyzontalne</see ></indexterm> <indexterm ><primary >Wysokość</primary ><see >Współrzędne horyzontalne</see ></indexterm> <para >Układ współrzędnych horyzontalnych jako płaszczyznę podziału wykorzystuje <link linkend="ai-horizon" >horyzont</link > obserwatora lokalnego. To rozwiązanie dzieli niebo na górną półkulę, którą możesz zobaczyć oraz na półkulę dolną, której nie widać (bo zasłania ją ziemia). Biegunem górnej pólkuli jest <link linkend="ai-zenith" >zenit</link >. Biegunem półkuli dolnej jest <firstterm >nadir</firstterm >. Kąt obiektu poza lub poniżej horyzontu zwany jest <firstterm >wysokością</firstterm > (w skrócie wys). Kąt obiektu wokoło horyzontu (licząc z punktu północnego na wschód) jest zwany <firstterm >azymutem</firstterm >. System współrzędnych horyzontalnych czasami zwany jest także systemem współrzędnych Wys/az (ang. Alt/Az). </para ><para >Układ współrzędnych horyzontalnych jest związany z Ziemią, nie z gwiazdami. Dlatego wysokość i azymut obiektu zmienia się wraz z czasem kiedy obiekt przesuwa się po niebie. Dodatkowo, ponieważ układ horyzontalny jest definiowany przez horyzont lokalny, to ten sam obiekt widoczny z różnych lokalizacji będzie posiadał różne wartości wysokości i azymutu. </para ><para >Współrzędne horyzontalne są bardzo przydatne przy określaniu wschodu i zachodu obiektów znajdujących się na niebie. Gdy obiekt ma wysokość równą 0 stopni, jest to albo wschód (jeżeli azymut wynosi < 180 stopni) albo zachód (jeśli azymut wynosi > 180 stopni). </para> </sect2> <sect2 id="ecliptic"> <title >Układ współrzędnych ekliptycznych</title> <indexterm ><primary >Układy współrzędnych niebieskich</primary> <secondary >Współrzędne ekliptyczne</secondary> <seealso >Ekliptyka</seealso> </indexterm> <para >Układ współrzędnych ekliptycznych wykorzystuje jako płaszczyznę podziału <link linkend="ai-ecliptic" >ekliptykę</link >. Ekliptyka to ścieżka jaką podąża Słońce po niebie w trakcie trwania roku. Jest to także rzut płaszczyzny orbity ziemskiej na sferę niebieską. Kąt odpowiadający szerokości geograficznej nosi nazwę <firstterm >szerokości ekliptycznej</firstterm >, natomiast drugi kąt to, odpowiadnio,<firstterm >długość ekliptyczna</firstterm >. Podobnie jak rektascensja w równikowym systemie współrzędnych, punktem zerowym dla długości ekliptycznej jest <link linkend="ai-equinox" >punkt równonocy wiosennej</link >. </para ><para >Do czego taki układ może być przydatny? Jeżeli zgadujesz, że do tworzenia mapy Układu Słonecznego, to masz rację. Każda z planet (poza Plutonem) okrąża Słońce praktycznie na tej samej płaszczyźnie, więc zawsze znajduje się gdzieś niedaleko ekliptyki. </para> </sect2> <sect2 id="galactic"> <title >Układ współrzędnych galaktycznych</title> <indexterm ><primary >Układy współrzędnych niebieskich</primary> <secondary >Współrzędne galaktyczne</secondary> </indexterm> <para> <indexterm ><primary >Droga Mleczna</primary ></indexterm > Układ współrzędnych galaktycznych jako płaszczyznę podziału wykorzystuje <firstterm >Drogę Mleczną</firstterm >. Stąd szerokość nosi nazwę <firstterm >szerokości galaktycznej</firstterm >, natomiast kąt długości nazywamy <firstterm >długością galaktyczną</firstterm >. Ten układ współrzędnych jest wykorzystywany do studiowania samej galaktyki. Na przykład, możesz chcieć wiedzieć jak zmienia się gęstość gwiazd w funkcji długości galaktycznej, czyli jak bardzo spłaszczona jest Droga Mleczna. </para> </sect2> </sect1>