<sect1 id="ai-skycoords">
<sect1info>
<author
><firstname
>Jason</firstname
> <surname
>Harris</surname
> </author>
</sect1info>
<title
>Układy współrzędnych niebieskich</title>
<para>
<indexterm
><primary
>Układy współrzędnych niebieskich</primary>
<secondary
>Wprowadzenie</secondary
></indexterm>
Podstawowym wymogiem studiowania nieba jest umiejętność określania co gdzie się na nim znajduje. Aby określić pozycje na niebie, astronomowie stworzyli kilka <firstterm
>układów współrzędnych</firstterm
>. Każdy korzysta z siatki współrzędnych rzutowanej na <link linkend="ai-csphere"
>sferę niebieskią</link
>, podobnie do <link linkend="ai-geocoords"
>geograficznego układu współrzędnych</link
> wykorzystywanego na powierzchni Ziemi. Układy współrzędnych różnią się tylko wyborem <firstterm
>płaszczyzny podziału</firstterm
>, która dzieli niebo na dwie równe półkule wzdłuż <link linkend="ai-greatcircle"
>wielkiego koła</link
>. (płaszczyzną podziału geograficznego układu współrzędnych jest równik na Ziemi). Każdy układ współrzędnych nosi swoją nazwę od płaszczyzny podziału. </para>

<sect2 id="equatorial">
<title
>Układ współrzędnych równikowych</title>
<indexterm
><primary
>Układy współrzędnych niebieskich</primary>
<secondary
>Współrzędne równikowe</secondary>
<seealso
>Równik niebieski</seealso
> <seealso
>Bieguny niebieskie</seealso
> <seealso
>Układ współrzędnych geograficznych</seealso
> </indexterm>
<indexterm
><primary
>Rektascensja</primary
><see
>Współrzędne równikowe</see
></indexterm>
<indexterm
><primary
>Deklinacja</primary
><see
>Współrzędne równikowe</see
></indexterm>

<para
><firstterm
>Układ współrzędnych równikowych</firstterm
> jest prawdopodobniej najbardziej popularnym układem współrzędnych niebieskich. Jest także najbardziej związany z <link linkend="ai-geocoords"
>układem współrzędnych geograficznych</link
>, ponieważ korzystają one z tej samej płaszczyzny podziału. Projekcja ziemskiego równika na sferze niebieskiej nosi nazwę <link linkend="ai-cequator"
>równika niebieskiego</link
>. Podobnie jest w przypadku <link linkend="ai-cpoles"
>biegunów niebieskich</link
>, które są wyznaczane przez rzutowanie ziemskiego bieguna północnego i południowego. </para
><para
>Istnieje jednak znacząca różnica pomiędzy równikowym a geograficznym układem współrzędnych: ten drugi jest dostosowany do Ziemi; obraca się wraz z nią. Układ równikowy dopasowany jest do gwiazd <footnote id="fn-precess"
><para
>właściwie, współrzędne równikowe nie są do końca do nich dopasowane. Zobacz: <link linkend="ai-precession"
>precesja</link
>. Ponadto, jeżeli zamiast rektascensji wykorzystywany jest <link linkend="ai-hourangle"
>kąt godzinny</link
>, to układ równikowy dopasowany jest do Ziemi, a nie do gwiazd.</para
></footnote
>, więc wydaje się obracać z nimi po niebie. Oczywiście to Ziemia obraca się, podczas gdy niebo pozostaje nieruchome. </para
><para
>Kąt odpowiadający <firstterm
>szerokości geograficznej</firstterm
> w układzie równikowym zwany jest <firstterm
>deklinacją</firstterm
> (w skrócie Dec). Mierzy on kąt obiektu poniżej lub powyżej równika niebieskiego. Współrzędna odpowiadająca  <firstterm
>długości geograficznej</firstterm
> nosi nazwę <firstterm
>rektascensji</firstterm
> (w skrócie <acronym
>RA</acronym
>). Mierzy ona kąt obiektu na wschód od <link linkend="ai-equinox"
>punktu równonocy wiosennej</link
>. W przeciwieństwie do szerokości geograficznej, rektascensja jest zazwyczaj mierzona w godzinach, a nie w stopniach, ponieważ widoczny obrót systemu współrzędnych równikowych jest blisko związany z <link linkend="ai-sidereal"
>czasem gwiezdnym</link
> oraz <link linkend="ai-hourangle"
>kątem godzinnym</link
>. Ponieważ pełna rotacja nieba zajmuje 24 godziny, jedna godzina rektascensji odpowiada 15 stopniom (360 stopni/24 godziny). </para>
</sect2>

<sect2 id="horizontal">
<title
>Układ współrzędnych horyzontalnych</title>

<indexterm
><primary
>Układy współrzędnych niebieskich</primary>
<secondary
>Współrzędne horyzontalne</secondary>
<seealso
>Horyzont</seealso
> <seealso
>Zenit</seealso
> </indexterm>
<indexterm
><primary
>Azymut</primary
><see
>Współrzędne horyzontalne</see
></indexterm>
<indexterm
><primary
>Wysokość</primary
><see
>Współrzędne horyzontalne</see
></indexterm>
<para
>Układ współrzędnych horyzontalnych jako płaszczyznę podziału wykorzystuje <link linkend="ai-horizon"
>horyzont</link
> obserwatora lokalnego. To rozwiązanie dzieli niebo na górną półkulę, którą możesz zobaczyć oraz na półkulę dolną, której nie widać (bo zasłania ją ziemia). Biegunem górnej pólkuli jest <link linkend="ai-zenith"
>zenit</link
>. Biegunem półkuli dolnej jest <firstterm
>nadir</firstterm
>. Kąt obiektu poza lub poniżej horyzontu zwany jest <firstterm
>wysokością</firstterm
> (w skrócie wys). Kąt obiektu wokoło horyzontu (licząc z punktu północnego na wschód) jest zwany <firstterm
>azymutem</firstterm
>. System współrzędnych horyzontalnych czasami zwany jest także systemem współrzędnych Wys/az (ang. Alt/Az). </para
><para
>Układ współrzędnych horyzontalnych jest związany z Ziemią, nie z gwiazdami. Dlatego wysokość i azymut obiektu zmienia się wraz z czasem kiedy obiekt przesuwa się po niebie. Dodatkowo, ponieważ układ horyzontalny jest definiowany przez horyzont lokalny, to ten sam obiekt widoczny z różnych lokalizacji będzie posiadał różne wartości wysokości i azymutu. </para
><para
>Współrzędne horyzontalne są bardzo przydatne przy określaniu wschodu i zachodu obiektów znajdujących się na niebie. Gdy obiekt ma wysokość równą 0 stopni, jest to albo wschód (jeżeli azymut wynosi &lt; 180 stopni) albo zachód (jeśli azymut wynosi &gt; 180 stopni). </para>
</sect2>

<sect2 id="ecliptic">
<title
>Układ współrzędnych ekliptycznych</title>

<indexterm
><primary
>Układy współrzędnych niebieskich</primary>
<secondary
>Współrzędne ekliptyczne</secondary>
<seealso
>Ekliptyka</seealso>
</indexterm>
<para
>Układ współrzędnych ekliptycznych wykorzystuje jako płaszczyznę podziału <link linkend="ai-ecliptic"
>ekliptykę</link
>. Ekliptyka to ścieżka jaką podąża Słońce po niebie w trakcie trwania roku. Jest to także rzut płaszczyzny orbity ziemskiej na sferę niebieską. Kąt odpowiadający szerokości geograficznej nosi nazwę <firstterm
>szerokości ekliptycznej</firstterm
>, natomiast drugi kąt to, odpowiadnio,<firstterm
>długość ekliptyczna</firstterm
>. Podobnie jak rektascensja w równikowym systemie współrzędnych, punktem zerowym dla długości ekliptycznej jest <link linkend="ai-equinox"
>punkt równonocy wiosennej</link
>. </para
><para
>Do czego taki układ może być przydatny? Jeżeli zgadujesz, że do tworzenia mapy Układu Słonecznego, to masz rację. Każda z planet (poza Plutonem) okrąża Słońce praktycznie na tej samej płaszczyźnie, więc zawsze znajduje się gdzieś niedaleko ekliptyki. </para>
</sect2>

<sect2 id="galactic">
<title
>Układ współrzędnych galaktycznych</title>

<indexterm
><primary
>Układy współrzędnych niebieskich</primary>
<secondary
>Współrzędne galaktyczne</secondary>
</indexterm>
<para>
<indexterm
><primary
>Droga Mleczna</primary
></indexterm
> Układ współrzędnych galaktycznych jako płaszczyznę podziału wykorzystuje <firstterm
>Drogę Mleczną</firstterm
>. Stąd szerokość nosi nazwę <firstterm
>szerokości galaktycznej</firstterm
>, natomiast kąt długości nazywamy <firstterm
>długością galaktyczną</firstterm
>. Ten układ współrzędnych jest wykorzystywany do studiowania samej galaktyki. Na przykład, możesz chcieć wiedzieć jak zmienia się gęstość gwiazd w funkcji długości galaktycznej, czyli jak bardzo spłaszczona jest Droga Mleczna. </para>
</sect2>
</sect1>